Судандаги урушнинг кўринмас ҳомийси!

Суданда армия ва Тезкор Қўллаб-қувватлаш Кучлари (ТҚК - HDK) ўртасидаги тўқнашувлар давом этаётган бир пайтда, ТҚК олтин конларидан олган даромадлари билан урушни молиялаштираётгани маълум бўлди. Айниқса, Дарфурдаги Жабал Амир кони гуруҳнинг энг муҳим даромад манбаига айланди, мамлакатдаги олтин ишлаб чиқаришнинг катта қисми эса давлат ўрнига қуролли гуруҳлар назорати остида қолмоқда.

Суданда 2023 йилдан бери армия ва ТҚК ўртасида тўқнашувлар давом этаётган бир пайтда, Шимолий Дарфур штатининг маркази Фаширнинг ТҚК томонидан эгаллаб олиниши олтин ва бошқа ер ости қазилмаларининг аҳамиятини яна кун тартибига қўйди.

Ўн минглаб одам ҳалок бўлган, 15 миллионга яқин киши мамлакат ичида ва ташқарисида кўчирилган Суданда ТҚК фойдаланаётган имкониятларнинг катта қисми олтин конлари орқали молиялаштирилмоқда.

Судан ҳукумати мамлакатнинг асосий даромад манбаларидан бири бўлган олтин ишлаб чиқаришга алоҳида эътибор қаратади ва анъанавий усуллар билан қазиб олинган олтин ҳар йили давлат ғазнасига тахминан 1 миллиарддан 2 миллиард долларгача даромад келтиради.

2024 йилда тахминан 64 тоннадан ортиқ олтин ишлаб чиқарган Судан тахминан 1,5 миллиард доллар даромад олди.

Африканинг учинчи энг йирик олтин ишлаб чиқарувчиси бўлган Суданда олтин захираларининг катта қисми Дарфур билан бир қаторда Ғарбий ва Шимолий ҳудудларда, жумладан Жанубий Кордофан, Нил ва Шимолий вилоятларда жойлашган.

Хартум маъмурияти 2011 йилда Жанубий Судан мустақиллигини эълон қилгач, нефть даромадларининг 75 фоизини йўқотгандан сўнг, иқтисодиётини ушлаб туриш учун олтин қазиб олишга юз тутди.

Мамлакатнинг ғарбида давлат назорати тўлиқ таъминланмаганлиги, коррупция ва тўқнашувлар туфайли олтин ишлаб чиқариш тобора ноқонуний йўллар билан назорат қилинадиган секторга айланди.

Давлат назоратидан ташқаридаги маҳаллий жангарилар, қабила гуруҳлари ва ТҚК Судандаги олтин конларининг катта қисмини ўзлаштиришга киришди.

Бу конлардан айниқса ТҚК қўлида бўлган Дарфурдаги Жабал Амир ҳудуди мамлакатнинг энг бой олтин захираларидан бири сифатида танилган ва қуролли гуруҳни молиялаштириш учун ишлатилмоқда.

Бир вақтлар Африканинг энг йирик олтин конларидан бири ҳисобланган бу ҳудуд, йиллик тахминан 15 тонна ишлаб чиқариш қуввати билан Чад, Ливия ва Нигердан минглаб муҳожир ишчиларни ўзига жалб қилади.

Ағдарилган президент Умар ал-Башир коннинг назоратини ҳимоя қилиш вазифаси билан ТҚКга берган эди. ТҚК етакчиси Муҳаммад Ҳамдан Дагало ва унинг кучлари 2017 йилда конни тўлиқ эгаллаб олиб, кейинги жараёнда кон даромадларини яккаҳокимлик билан назорат қилди.

Дагало олтин бойлиги билан Судандаги энг бой шахслардан бирига айланди.

ТҚК етакчиси 2019–2021 йилларда ўтиш даврида Жабал Амирдаги имтиёз ҳуқуқларидан воз кечиш эвазига ҳукуматдан 250 миллион доллар товон пули ва ТҚКнинг бошқа операциялари учун солиқ имтиёзларини ўз ичига олган шартнома тузди.

Дагало юз миллионлаб долларни ўз ғазнасига қўйди, аммо 2023 йил апрель ойида тўқнашувлар бошланганида ТҚК Жабал Амирни тезда қайтариб олди.

Жабал Амирда ишлаб чиқариш катта миқдорда тўхтаб қолгани учун ТҚК бу сафар Жанубий Дарфурдаги Сонго конлари каби бошқа ишлаб чиқариш ҳудудларига ёйилди.

Судан армияси ҳам баъзи ҳудудларда кончилик фаолиятини назорат остида ушлаб туришга ҳаракат қилса-да, мамлакат бўйлаб олтин даромадларининг муҳим қисми марказий ҳукумат ўрнига қуролли гуруҳлар қўлида қолмоқда.

ТҚК олтин ишлаб чиқариш ва ноқонуний экспортни назорат қилиш орқали қурол етказиб беришни молиялаштирмоқда ва уруш салоҳиятини оширмоқда.

Қуролли гуруҳ олтинни ноқонуний йўллар билан чет элга чиқариб, воситачи мамлакатлар орқали халқаро бозорларга етказиб бераётгани айтилмоқда.