Турк давлатлари

Кўктурклар замонида “Ипак йўли”да Сосоний-Византия орасида 19 йил давом этган уруш билан заифлаган Эронда исломият ёйилганди. Эрон ўша вақтларда бутунлай сунний эди. Кейинчалик келиб чиқиши туркий бўлган шоҳ Исмоил шиаликни Эроннинг расмий дини деб эълон қилди.

VI- асрда Бумин Ҳоқон қурган Кўктурк давлати VII юз йилликда Хитой ишғолига учради. 682 йили Қутлуғ Хон Кўктурк давлатини янгидан қурди. Ўрхун обидалари деб номланувчи устун шаклидаги битиклар турк ёзувларининг энг қадимги намуналаридир.

Бу обидалар 720-725 йиллари орасида Вазир Тўнюқуқ номи билан чамбарчас боғлиқ. Қутлуғ Хоннинг ўғли Билга Ҳоқон укаси Кул Тигин ва Вазир Тўнюқуқ замонида Кўктурк давлати ҳар тарафдан устун ҳолга келди. Билга Ҳоқон ва Кул Тигин улуғ саркарда эдилар.

Кўктурк давлати VIII- асрда турк тилида гаплашувчи қавм ва элатларни бирлаштирганди. Шу тариқа турк дунёсининг тамал тошини қўйганди. Ўрхун битиклари билга Ҳоқон, Кул Тигин ва Тонюқуқнинг қабр тошларидир. Бу битиклар турк тарихининг ва турк миллатининг хусусиятларини қисқа шаклда билдирмоқда.

Тургешлар Кўктуркларнинг бир тармоғидир. Улар VII- асрда мустақиллигини эълон қилишди. Кейинчалик ички урушлар ва тахт талаши натижасида заифладилар. 766 йили Қарлуқ турклари тарафидан қулатилди. Тургешлар ғарбда турк аҳолининг кўпайишига сабаб бўлди. Салжуқийларнинг ва Шарқий Европада Ўғиз ва Печенекларнинг пойдеворини қўйишди.

Қарлуқлар Кўктуркларга боғлиқ бир эл эди. Кўктуркларнинг тарқаб кетишидан кейин Хитойга қарши чиқишди. Мустақил давлат қуришди. Хитой мусулмон армиясини ва мусулмонликни тўхтатиш учун катта сафарбарликни бошлади. Қарлуқлар у пайтда ҳали мусулмон эмасдилар. Лекин мусулмон қўшин билан иттифоқ бўлиб, Хитой армиясини Таласда мағлуб этдилар. Қарлуқлар шу ҳаракатлари билан тарихда умум туркларнинг мусулмонлар билан бирлашишининг ва исломни қабул қилишининг йўлини очиб беришди.

Уйғурлар 745 йили қурган Уйғур ҳоқонлиги Кўктурк давлатининг давоми эди. Кўктурк давлатининг ниҳоясига етиши билан тарқаб кетган турк элатлари уйғур ҳоқонлигининг бошқарувида такрор бирлашдилар. Кейинчалик минтақа “Туркистон” номини олди. Тибетдан келган роҳиблар бу ўлкада Мани динини ёйишди. Турк анана ва ақидаларини йўқотиб олган уйғурлар 840 йили қирғизлар тарафидан қулатилди. Сўнгра исломият билан шарафландилар. Қорахонийлар даврида турк-ислом маданиятига катта хизматлари сингди. Шу кунларда айни номда бўлган уйғур туркларига Хитой қатлиом қилмоқда.