Турк дунёсининг маънавий пойтахти – Туркистон

Туркистон фақат Қозоғистоннинг эмас, балки бутун турк дунёсининг маънавий пойтахти ҳисобланади. Чунки бу замин Исломнинг Марказий Осиёда мустаҳкам ўрнашган ва туркий халқлар Ислом дини билан танишиб, унга чуқур боғланишган масканлардан биридир.

Қозоғистоннинг жанубида, Ўзбекистон билан чегарасига яқин ҳудудда жойлашган Туркистон мамлакатнинг энг тарихий ва маданий жиҳатдан бой минтақаcидир. 2018 йилда Туркистон янги маъмурий минтақа сифатида ташкил этилди ва Туркистон шаҳри вилоят маркази деб эълон қилинди.

Туркистон вилояти жанубда Ўзбекистон, шарқда Қирғизистон билан чегарадош. Сирдарё (Сайҳун) дарёси ушбу ерларга ҳаёт бахш этувчи асосий манба ҳисобланади. Минтақа ўзининг сувли водийлари, чўл ва ярим чўл ҳудудлари билан Марказий Осиёнинг ўзига хос дала манзарасини акс эттиради.

Туркистон фақат географик ном эмас; у тарих, маданият ва маънавият чорраҳасидир. Шарқдан ғарбга чўзилган Буюк Ипак йўлининг марказида жойлашган бу замин асрлар давомида туркларнинг ота юрти, давлатлар бешиги, маданиятлар қовушган нуқтаси бўлиб келган.

Ўрта асрларда “Ясси” номи билан машҳур бўлган бу шаҳар Ипак йўли устида жойлашгани учун савдо ва маданий алоқаларнинг муҳим марказига айланган. Қорахонийлар ва кейинги туркий-исломий давлатлар даврида тараққий этган. Хусусан, XII асрда Хожа Аҳмад Яссавий ҳазратлари орқали у маънавий марказга айланди.

Аслида Туркистон тарих давомида туркий халқларнинг она ватани сифатида танилган, Осиёнинг юрагида жойлашган улкан ҳудуддир. Бугунги кунда “Туркистон” деганда сиёсий жиҳатдан ягона давлат назарда тутилмаса-да, Марказий Осиёнинг катта қисми – Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Туркманистон, Тожикистон ерлари қамраб олинган маданий ҳавза тушунилади.

Географик жиҳатдан Туркистон шимолда Сибир даштларидан, жанубда Ҳиндукуш ва Помир тоғларига; шарқда Тянь-Шаньдан, ғарбда Каспий денгизигача чўзиладиган улкан ҳудуддир. Бу замин асрлар давомида Ипак йўлининг юраги сифатида иқтисодий ва маданий ҳаётнинг маркази бўлган. Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Ясси (бугунги Туркистон), Қашқар ва Хива каби шаҳарлар савдо ва маданият нуқтаси ҳисобланган.

Ҳунлар, Кўктурклар, Қорахонийлар, Салжуқийлар ва яна кўплаб туркий давлатлар айнан шу заминда пайдо бўлиб, жаҳон тарихига таъсир кўрсатган. Туркистон нафақат ҳарбий ва сиёсий, балки маданий, илмий ва маънавий жиҳатдан ҳам улкан марказ бўлган.

Хожа Аҳмад Яссавий мақбарасининг бош эшигида куфий хатда “ал-Мулку лиллаҳ” (“Мулк Аллоҳникидир”) деб ёзилган. Бу ёзув мақбаранинг маънавий руҳини ифода этади. Ташқи деворлари ва гумбаз қисмида Қуръони карим оятлари битилган. Хусусан, Бақара сурасининг 255-ояти (Оятул Курсий) ва Аллоҳнинг исмлари куфий ва сулус хатда кўк ҳамда ложувард чинниларга нақш этилган. Бу ёзувлар фақат безак учун эмас, балки зиёратчилар қалбига маънавий таъсир кўрсатиш мақсадида танланган.

Туркистон шаҳри ва воҳаси фақат тарихий мерос эмас, балки ҳозирда ҳам жонли маданий марказ ҳисобланади. Бу ерда жойлашган Хожа Аҳмад Яссавий университети Қозоғистон ва Туркия ҳамкорлигида ташкил этилган бўлиб, турк дунёси илм-фан ва маданий алоқаларини мустаҳкамлайдиган кўприк вазифасини бажаради.

Минтақада мадрасалар, карвонсарой қолдиқлари ва кўплаб тарихий обидалар бор. Шу жиҳатдан Туркистон гўё очиқ осмон остидаги музейдек таассурот уйғотади.

Бугунги Туркистон Қозоғистон ҳукуматининг махсус сармоялари билан тез ривожланмоқда. Янги уй-жойлар, йўллар, маданий марказлар ва туризм инфратузилмалари қурилиши орқали у ўтмиш шон-шуҳратини замонавий тараққиёт билан уйғунлаштирмоқда.

Туркистон фақат Қозоғистоннинг эмас, балки бутун турк дунёсининг умумий хотираси ва маънавий юраги сифатида аҳамиятлидир. Бой тарихи, стратегик жойлашуви ва улкан шахсиятлари билан у жаҳон маданияти ва цивилизациясига улкан ҳисса қўшган. Хожа Аҳмад Яссавий ҳазратлари эса туркий халқларнинг энг катта маънавий пешволаридан бири сифатида умумий қадриятга айланган.

Хулоса қилиб айтганда, Туркистон ҳам маънавий туризм (тасаввуф, тарих, маданият), ҳам маданий тажриба излаганлар учун бетакрор йўналишдир. Сўнгги йилларда қурилган замонавий меҳмонхоналар, ресторанлар ва транспорт имкониятлари бу минтақани янада жозибадор қилмоқда.

Туркистоннинг инсоният тарихига энг катта совғаларидан бири шубҳасиз Хожа Аҳмад Яссавий ҳазратларидир. XII асрда Ясси шаҳрида яшаган улуғ зот туркий халқлар орасида Исломнинг кенг ёйилиши ва мустаҳкамланишида бебаҳо роль ўйнаган.

Аҳмад Яссавий ҳазратлари Арслон Бобо раҳнамолигида маънавий тарбия олган, сўнг Бухорога бориб, буюк тасаввуф олими Юсуф Ҳамадонийдан илм-ирфон ўрганиб, ижозат олган. Кейин яна Яссига қайтиб, бу ерда даргоҳ ташкил этган ва минглаб шогирдлари орқали Исломнинг турк даштларида мустаҳкамланишига хизмат қилган.

Унинг йўли кейинчалик Онадўлига отланиб, Ҳожи Бектош Валий, Юнус Эмре, Мавлоно Жалолиддин Румий каби буюк зотларнинг етишиб чиқишига пойдевор бўлди.

Хусусан, Онадўлининг Ислом билан танишиш жараёнида яссавий дарвешлари фақат динни тарқатиш билан чекланмай, қишлоқларда жойлашиб, деҳқончилик, ҳунармандчилик, ахлоқ ва бирдамлик руҳини ҳам олиб киришган.

Туркистон шаҳрининг марказида қад ростлаган Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси минтақанинг энг муҳим рамзидир. XIV асрда Амир Темур томонидан қурилган бу улкан ёдгорлик Туркий-Ислом меъморчилигининг Марказий Осиёдаги энг мукаммал намунаси ҳисобланади. Унинг улкан гумбази, мозайка безаклари ва салобатли ҳашамати ҳануз сақланиб турибди.

Мақбара фақат қабр эмас, балки турк дунёсининг маънавий марказига айланган. Асрлар давомида султонлар, дарвешлар, уламолар ва халқ бу ерга зиёратга келиб, маънавий боғланиш ҳосил қилган.

2003 йилда мақбара ЮНЕСКОнинг Жаҳон маданий мероси рўйхатига киритилган ва бугун Қозоғистоннинг энг йирик зиёрат ва туризм марказларидан бирига айланган. У нафақат қозоқ халқи, балки бутун туркий ва мусулмон дунёси учун зиёратгоҳдир.