Голландияда ўзбеклар ёд этилди

Иккинчи жаҳон урушида Германия тарафидан совет аскарлари сифатида Голландиянинг Амерсфорт  шаҳрига олиб келинган ўзбекларнинг қўрқинчли кунлари ҳикоя қилинди.

“Турк уйи жамияти”га биродар бўлган ташкилот “Евросиё жамият форуми”нинг ўтказган 11-Евросиё учрашуви Амстердамда ўтказилди. Йилда бир марта йиғиладиган Евросиё учрашувлари ҳар йили бошқа мавзуни кун тартибига қўйишади. Бу йилги “Иккинчи жаҳон урушида Голандия концлагерларида ўлдирилган ўзбеклар” бўлди.

Йиғилишда нутқ гапирган голландиялик журналист Ремко Рейдинг иштирокчиларни ҳайратга солган маълумотлар тақдим этди. У анча йиллар олдин журналистликка ўқиётганида талаба алмашиш дастури доирасида Россияга борганлигини ва бутун ҳикоя шундан кейин бошланганини сўзлади. Москвадан қайтгач, “Amersfoortse Courant”да фаолият кўрсатишни бошлаган Ремко Рейдинг Амерсфортга келтирилган совет аскарларининг оқибатини ўргана бошлайди. Йиллар давомидаги тадқиқотлари натижасида қўлган киритган маълумотларни “Шарафли майдон фарзандлари” номи билан китоб сифатида нашр этади.

Рейдинг қуйидагиларни сўзлади: “Урушнинг бошларида 101 нафар аскар Россиядан Голландияга келтирилади. Аскарлар Смоленск жанггида асир олинади. Узоқ ва ҳолдан тойдирувчи поезд йўлчилигидан кейин 1941 йил сентябрь ойида Амерсфортга етиб келишади. Немисларнинг мақсади голландияликларга ўзбек бўлган совет аскарларининг қанчалик ваҳший ва пасткаш эканликларини кўрсатиш бўлган. Лекин бу ишлари акс таъсир кўрсатган. Очликдан ўлим ҳолатига келиб қолган аскарларга бир дона нон бериларди. Немислар асирлар нон учун бир-бирининг гўштини ейишини кутишади. Лекин асирлар ўзларига берилган нонни кичик бўлакчаларга бўлиб, бир-бирлари билан бўлишганлар. Асирлар лагерда жуда оғир ишларда ишлатилган. Ҳолдан тойгани учун қўлларидаги қум солинган қоплари ерга тушса, калтакланган, жазоланган. Бу оғир шарт-шароитлар, очлик ва хасталикдан 1942 йил апрелда 24 аскар ҳалок бўлади. Қолган 77 аскарга иссиқроқ лагерга кўчирилишини айтишади. Лекин 1942 йил 9 апрель куни эрталаб ўрмонга олиб бориб, отиб ташлашади. Ўзбек аскарларининг Голландия лагеридаги фожиали ҳаёти шу тарзда якунланади.”

Ремко Рейдинг Амерсфортдаги концлагер архивига немислар чекинаётган вақтда ўт қўйишганини, бу воқеаларга гувоҳ бўлган кишиларнинг ҳаёт эканлигини билдирди. Россия архивларида ҳам етарли ҳужжатлар бўлмаганлигига диққат қаратган Рейдинг улар қўлларидан келган ёрдамни берганлигини айтди.

Яна йиғилишда иштирок этган ўзбек тарихчиси, академик Баҳодир Узақов ўз нутқида Ўзбекистонни таништирди. Оилада саккиз фарзанд эканлигини, бошқа қариндошлари Ўзбекистонда яшашини айтди. 1941 йили Ўзбекистонда 6,5 миллион аҳоли яшаганлигини айтган Баҳодир Узақов тахминан 1,5 миллион ўзбек немисларга қарши жанг қилганлигини билдирди. Урушда 250 минг нафари ўлган, 130 минг нафари бедарак йўқолган, 60 минг нафари ногирон бўлиб қолган ва 400 минг аскар Ўзбекистонга қайтиб келмаган. Бобосининг ҳам ҳарбий хизматга чақирилганини ва 1943 йил 23 июлда Украинада ҳалок бўлганини билдирган Баҳодир Узақов амакиси Сулаймон Узақовнинг ҳам ёш вақтида ҳарбий хизматга чақирилиб, ортга қайтмаганлигини ва у ҳақда ҳеч қандай маълумот йўқлигини айтди.

Лагерда ўзбекларнинг қатл этилганининг 75 йиллиги бу йил Амерсфортда ташкилланган тадбирда ёдга олинди. Тадбирга қатнашган ва Голландияда яшайдиган ўзбек, қирғиз, нўғай, уйғур ва туркман диаспора вакиллари айтиб берилганлардан шок ҳолатига тушдилар.

“Турк уйи жамияти” номидан ёпилиш нутқини гапирган Вейс Гунгор ҳар йили 10 декабрь жаҳон инсон ҳақ-ҳуқуқлари куни доирасида Голландиядаги турк ва қардош жамият вакиллари тўпланишини, ҳар йил бошқа мавзуга диққат қаратишларини айтди.